در آستانه برگزاری همایش بزرگ «مدیریت پایدار جنگل‌های زاگرس» در تیر ۱۴۰۴، بحران‌های بی‌سابقه زیست‌محیطی در قلب زاگرس زنگ‌های هشدار را برای آینده کشور به صدا درآورده است.
در این مسیر، همایش پیش‌رو نه‌تنها نقطه تلاقی فهم جمعی از چالش‌ها و راه‌حل‌ها، بلکه فرصتی برای اجماع ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بر سر یک راهبرد حیاتی برای فردای ایران خواهد بود.
زاگرس امروز، تصویر دردناکی از یک اکوسیستم آسیب‌دیده
از دید کارشناسان سازمان برنامه و بودجه، زاگرس چیزی فراتر از یک جنگل منطقه‌ای است؛ این پهنه ۱۲ استان را دربر می‌گیرد و قریب ۱۰ میلیون نفر از جمعیت ایران را از منظر معیشت، اقتصاد، فرهنگ و محیط زیست تحت تأثیر قرار می‌دهد.
به گفته فرخ مسجدی، نماینده ویژه رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در حفظ و احیای جنگل‌های زاگرس، این منطقه ستون فقرات زیست‌بوم و اشتغال بخش بزرگی از کشور است.
اما زاگرس امروز، تصویر دردناکی از یک اکوسیستم آسیب‌دیده است؛ جایی‌که فراتر از ارزش‌های زیست‌محیطی متنوع، به‌دلیل تامین‌کننده ۴۰ درصد آب‌های سطحی و زیرزمینی موردنیاز کشور، نقش حیاتی و جبران‌ناپذیری در امنیت آبی، خاکی و ملی ایران دارد.
بنا بر آماری که مسجدی ارائه کرد از کل عرصه ۳۰ میلیون هکتاری زاگرس، ۶.۲ میلیون هکتار آن هنوز از پوشش جنگلی برخوردار است که همین سطح نیز رو به کاهش پرشتاب است.
بحران زمانی عمیق‌تر می‌شود که بدانیم حدود ۱.۵ میلیون هکتار از این جنگل‌ها عملاً به انواع آفات و بیماری‌های درختی گرفتار شده‌اند؛ از سوختگی شاخه‌ها، زوال درختان، هجوم آفات ناشی از ضعف و تخریب پوشش زمین تا تشدید دامداری غیرمجاز و تجاوز گسترده به اراضی جنگلی برای کشت زیرشکوب (زیر سایه درختان).
اکوسیستمی که تنوع و کارکردهایش سرمایه ملی است
به گفته نماینده ویژه رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در حفظ و احیای جنگل‌های زاگرس، منطقه زاگرس نه‌تنها تنوع‌زیستی کم‌نظیری دارد، بلکه زیستگاه مهم‌تر بخش عمده‌ای از عشایر ایران (حدود ۷۰ درصد) و بالغ بر ۵۰ درصد واحدهای دامی است. این منطقه نقش غیرقابل انکاری در تولید اکسیژن، پیشگیری از گسترش ریزگردها، تامین خوراک دام، ثبات زندگی روستایی و حتی حفظ میراث فرهنگی کشور دارد.
وی معتقد است که بدون زاگرس سالم، نه‌تنها بسیاری از روستاها و شهرهای مرکزی و غربی در معرض تنش معیشتی و مهاجرت اجباری خواهند بود، بلکه شریان آب، اکسیژن و غذای ایران مختل می‌شود.
تهدیدها و عواقب؛ آفات، دام مازاد، تغییر اقلیم، آتش‌سوزی و …
مسجدی با بیان اینکه امروز حدود ۳ میلیون هکتار از جنگل‌های زاگرس با بحران جدی اعم از آفات، کاهش پوشش گیاهی، کشت غیرمجاز و چرای دام مازاد مواجه‌اند، می گوید: برخی گزارش‌ها از دامداری بیش از ۶ برابر ظرفیت چراگاهی خبر می‌دهند، یعنی مراتع و جنگل‌هایی که به علت حضور دام مازاد، دچار فروپاشی‌اند.
وی می افزاید: در کنار این، بحران آتش‌سوزی در سال‌های اخیر رشد ۴ برابری داشته و بر شدت فرسایش خاک و زوال منابع افزوده است؛ تجارب تلخی نظیر سیل بزرگ سال ۹۸ در لرستان گواه پیوند مستقیم تخریب منابع طبیعی با فجایع ملی است.
چرا باید رویکردها را متحول کرد؟
مسجدی با تاکید بر تجربه شکست‌خورده برخوردهای سلبی و منفعل با منابع طبیعی می‌گوید: «سازمان منابع طبیعی دیگر به تنهایی قادر به مقابله با این بحران‌ها نیست.»
وی بر تغییر فلسفه مدیریت زاگرس تاکید می‌کند و ادامه می دهد که دیگر ممنوعیت سفت و سخت کافی نیست، مشارکت واقعی مردم و توجه به ذینفعان محلی (روستاها، عشایر و…) راه نجات است. قراردادهای دوطرفه، انتظارات متقابل دولت و مردم، و اعطای برخی اختیارات برای بهره‌برداری پایدار از جنگل‌ها، سیاست جدید پیشنهادی است.
نماینده ویژه رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در حفظ و احیای جنگل‌های زاگرس از تجربه‌های جهانی و منطقه‌ای تا امروز به‌شکل بی‌سابقه‌ای همگرایی مجموعه ارکان دولت، دستگاه‌های اجرایی، بخش‌های اقتصادی، نهادهای انتظامی، قضایی و حتی رسانه‌ها و جامعه مدنی را برای حفظ زاگرس ضروری می داند و تاکید دارد که نقش آموزش، پژوهش، آبخیزداری، مبارزه با آتش‌سوزی و آفات و اقتصاد مقاومتی برای ساکنان زاگرس، حلقه‌های زنجیره نجات این اکوسیستم‌اند.
وی می گوید: در همین راستا بخشی از تغییر رویکرد بنیادین همین است که «حفاظت مشارکتی» جایگزین سیاست‌های ممانعتی شود و مردم منطقه به‌عنوان اصلی‌ترین نگهبانان و ذینفعان به میدان بیایند.
همایش ملی مدیریت پایدار زاگرس؛ گامی بزرگ برای اجماع و گفتمان‌سازی
مسجدی این خبر را می دهد که برای نخستین‌بار تلاش سازمان برنامه و بودجه در قالب برگزاری "همایش ملی مدیریت پایدار جنگل‌های زاگرس" با محوریت «مدل جدید حکمرانی، مشارکت مردمی و همگرایی بین‌دستگاهی» رقم می‌خورد. این همایش با هدف نهادینه‌سازی یک راهبرد واحد، پایدار و علمی با حضور عالی‌ترین مقامات کشور، سران قوا، وزرا، صاحب‌نظران داخلی و بین‌المللی و نهادهای اجرایی کلیدی برگزار خواهد شد.
وی خبر خود را اینگونه تکمیل می کند که آغاز این جریان ملی، با برگزاری هفت همایش و پنل تخصصی در طی ۲ ماه اردیبهشت و خرداد رقم می‌خورد؛ هر پنل با محوریت یکی از تخصصی‌ترین مسائل زاگرس، از تغییر اقلیم و چالش‌های حقوقی-اجتماعی تا آتش‌سوزی‌ها، تنوع زیستی، مدیریت مشارکتی، همکاری بین‌المللی و آمایش سرزمین با مشارکت دانشگاه‌ها، سازمان محیط زیست، وزارت کشور و سایر نهادهای کلیدی در شهرهای مختلف برگزار می‌شود.
پنل اول (۹ اردیبهشت، دانشگاه تهران) : تغییر اقلیم و پدیده‌های نوظهور زاگرس
پنل دوم (۱۴ اردیبهشت، دانشگاه شهرکرد) : نظام مسائل و ساز و کارهای حقوقی و اجتماعی
پنل سوم (۱۷ اردیبهشت، سازمان حفاظت محیط زیست) : کارکردها، تنوع زیستی و ارزش‌گذاری
پنل چهارم (۲۲ اردیبهشت، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع) : مدیریت حوضه ای و جنگلداری اجتماعی
پنل پنجم (۳۱ اردیبهشت، وزارت امور خارجه) : همکاری‌های بین‌المللی و درس آموخته‌ها
پنل ششم (۶ خرداد، سازمان مدیریت بحران کشور) : آتش‌سوزی جنگل و رویشگاه‌های طبیعی
پنل هفتم (۱۱ خرداد، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خوزستان) :آمایش سرزمین و ظرفیت‌های توسعه زاگرس
مسجدی می افزاید: در نهایت، جمع‌بندی و ارائه همه یافته‌ها، پیشنهادها و پیام‌ها در همایش اصلی با حضور سران کشور در هشتم تیر ۱۴۰۴ خواهد بود تا تصمیمات به‌طور یکپارچه به سطح اجرا برسد.
نقش گفتمان‌سازی و رسانه‌ها؛ فرهنگ حفاظت از میراث مشترک
مسجدی تاکید می‌کند: برای نهادینه شدن راهبرد جدید، باید با ابزار رسانه و آموزش فراگیر حتی در سطح مدارس و خانواده‌ها، حساسیت عمومی نسبت به محیط زیست، جنگل و مرتع را تقویت کرد. چنان که برگزاری این همایش علاوه بر برنامه‌های تخصصی، یک پویش فرهنگ‌سازی و عمومی را نیز مدنظر دارد تا لایه‌های مختلف جامعه نسبت به بزرگترین سرمایه طبیعی خود مسئولیت‌پذیرتر شوند.
به عقیده وی قطعی‌شدن تصویب اعتبار و حمایت دولت و مجلس از این همایش، سهم بالایی در موفقیت عملیاتی آن خواهد داشت. هرچند محدودیت‌هایی از جمله کاهش ابعاد بین‌المللی به دلیل شرایط جاری کشور و استفاده غیرحضوری متخصصان خارجی پدید آمده، اما قالب مشارکتی و ملی، محور ماندگاری و پایداری برنامه خواهد شد.
نهایتا آنچه امروز از دل بحران زاگرس سربرمی‌آورد، ضرورت «یکپارچه‌سازی تلاش‌ها، اصلاح رویکرد و مسئولیت‌پذیری همه ذینفعان» است؛ الگویی که می‌تواند علاوه بر زاگرس، راهنمای حکمرانی بوم‌سازگان‌های دیگر ایران نیز باشد.
نظرات